آپنه خواب یا وقفه تنفسی یکی از اختلال های خواب است که باید جدی گرفته شده و نسبت به درمان آن اقدام شود. آپنه خواب زمانی اتفاق می افتد که تنفس در طول خواب به طور مکرر متوقف و دوباره شروع می شود. این حالت می تواند موجب برهم خوردن سیکل های خواب و حتی بیدار شدن و خوابیدن مداوم شود که کیفیت خواب را مختل می کند. وقفه های تنفسی ممکن است چند ثانیه یا حتی چند دقیقه طول بکشند که در افراد مختلف متفاوت است. آپنه خواب در نهایت موجب خواب بی کیفیت و احساس خستگی و خواب آلودگی فرد در طول روز می شود.
در این مطلب به بررسی کامل وقفه تنفسی یا آپنه خواب و راه های درمان آن خواهیم پرداخت بنابراین با ما همراه باشید.
انواع آپنه خواب
توقف تنفس در خواب شامل دو نوع آپنه انسدادی و آپنه مرکزی می باشد که در ادامه دراین باره توضیحاتی داده می شود.
آپنه خواب انسدادی (Obstructive Sleep Apnea – OSA)
اپنه انسدادی شایع ترین نوع آپنه خواب است. این مشکل زمانی رخ می دهد که بخشی از راه هوایی و در برخی موارد کل مجرای تنفسی به ریه در طول شب مسدود می شود. در طول آپنه خواب، دیافراگم و ماهیچه های قفسه سینه باید سخت تر کار کنند تا راه های هوایی مسدود شده را باز کنند و هوا را به داخل ریه ها هدایت کنند. از علائم این بیماری می توان به تنفس شدید یا انقباض عضلات بدن اشاره کرد. این علائم می تواند باعث اختلال خواب، کاهش جریان اکسیژن به اندام های حیاتی و اختلال در ریتم قلب شود.
دلایل آپنه خواب انسدادی
- ساختار آناتومیکی بدن : عوامل فیزیکی بدن فرد که در تنفس و خواب تأثیرگذار است، همچون بزرگ بودن لوزه ها، زبان بزرگ، انحراف تیغه بینی و یا کام نرم افتاده می تواند موجب تنگ شدن راه هوایی و آپنه خواب انسدادی شود.
- چاقی : یک عامل دیگر که موجب انسداد راه های هوایی می شود، اضافه وزن زیاد است که موجب افزایش بافت نرم در گلوی فرد می شود.
- ساختار صورت : یک دلیل دیگر حالت خاص صورت مانند چانه عقب رفته یا فک کوچک است که فرد را مستعد ابتلا به آپنه خواب انسدادی می کند.
آپنه خواب مرکزی (Central Sleep Apnea – CSA)
آپنه خواب مرکزی به دلیل انسداد مجرا تنفسی رخ نمی دهد، بلکه به دلیل وضعیتی است که مغز به دلیل بی ثباتی مرکز کنترل تنفس، نمی تواند به عضلات سیگنال دهد که تنفس کنند. از آنجایی که چنین وقفه ای در تنفس با عملکرد سیستم عصبی مرکزی مرتبط است، به آن آپنه مرکزی می گویند. در واقع می توان اینطور گفت که در آپنه مرکزی، مغز فرمان تنفس را فراموش می کند! آپنه مرکزی بیشتر در افرادی دیده می شود که به دلیل سکته مغزی یا بیماری‌های عصبی مثل عفونت‌های جانبی آمیوتروفی به نارسایی سیستم عصبی مبتلا هستند. همچنین افرادی که دچار نارسایی قلبی یا ریوی هستند مستعد عارضه آپنه خواب هستند.
دلایل آپنه خواب مرکزی
- بیماری های عصبی : سکته مغزی، تومورهای مغزی و برخی دیگر بیماری های عصبی می توانند سبب ایجاد آپنه مرکزی شوند.
- بیماری های قلبی : نارسایی قلبی، آریتمی و سایر مشکلات قلبی هم در آپنه خواب مرکزی تأثیرگذارند.
- مصرف داروها : بعضی از داروها مخصوصا داروهای افیونی و آرام بخش ها، خطر آپنه خواب مرکزی را افزایش می دهند.
- اختلالات تنفسی : در مواردی بیماری های ریوی مانند COPD با آپنه خواب مرکزی همراه است و بروز آن را افزایش می دهد.
تفاوت آپنه خواب مرکزی و انسدادی
آپنه خواب انسدادی به دلیل انسداد فیزیکی رخ می دهد که می تواند بخاطر بزرگ بودن لوزه ها و زبان، یا عوامل فیزیکی دیگر که راه تنفس را تنگ می کنند باشد.
اما در آپنه مرکزی مشکل فیزیکی در مسدود بودن وجود ندارد، بلکه یک مشکل عصبی در مغز نهفته است که در فرمان تنفس اختلال ایجاد می کند.
آپنه خواب در چه افرادی شایع است؟
حدود 25 درصد از مردان و به طور کلی 10 درصد از زنان از آپنه خواب رنج می برند. این بیماری در سنین مختلف از جمله نوزادان، کودکان به ویژه افراد بالای 50 سال و افراد چاق ممکن است بروز کند. علائم فیزیکی و ویژگی های این بیماری به طور کلی در اکثر افراد مبتلا یکسان می باشد. از علائم جسمانی می توان به چاقی، بلند بودن گردن و اختلالاتی مانند انسداد بینی، کوتاهی نرم کام، بزرگی لوزالمعده یا فک کوچک همراه با ناهنجاری اوربایت اشاره کرد که باعث کاهش قطر مجاری تنفسی فوقانی می شود.
علائم وقفه تنفسی یا آپنه خواب
اولین علائم آپنه خواب توسط فردی که در کنار بیمار می خوابد تشخیص داده می شود. بسیاری از افرادی که مبتلا به آپنه خواب هستند، معمولاً هیچ شکایتی از خواب خود نمی کنند و بیشتر اطرافیان به دلیل صدای خروپف ناراحت هستند. شایع ترین علائم آپنه خواب عبارتند از:
- خروپف بلند و مداوم از بارزترین علائم آپنه خواب است.
- احساس خواب آلودگی یا بی حالی در طول روز که به دلیل کیفیت پایین خواب بوده است.
- بی قراری در هنگام خواب و بیدار شدن های مکرر در شب
- بیدار شدن ناگهانی به دلیل تنگی نفس یا احساس خفگی
- خشکی دهان یا گلو پس از بیدار شدن از خواب
- اختلالات شناختی مانند عدم تمرکز، فراموشی یا تحریک پذیری و مشکل در یادگیری و حافظه
- اختلالات خلقی مانند اضطراب، افسردگی، تحریک پذیری و بی حوصلگی
- تعریق شبانه
- سردرد به ویژه در صبح ها
طبق تحقیقات انجام شده، افراد مبتلا به آپنه خواب مرکزی معمولاً در طول شب به طور پی در پی از خواب بیدار می شوند یا دچار بی خوابی هستند. این افراد اغلب هنگام بیدار شدن از خواب احساس خفگی یا تنگی نفس می کنند. علائم آپنه ممکن است در کودکان به اندازه بزرگسالان آشکار نباشد که در ادامه به بیان علائم آپنه خواب در کودکان می پردازیم.
علائم آپنه در کودکان
- عملکرد تحصیلی ضعیف
- ضعف یا خواب آلودگی، که اغلب با تنبلی اشتباه گرفته می شود.
- تنفس دهانی در طول روز و مشکلات بلع
- حرکت قفسه سینه به داخل در هنگام دم
- وضعیت های خوابیدن غیرمعمول، مانند خوابیدن روی دست یا زانو یا بالا بودن گردن
- تعریق زیاد در شب
- اختلالات یادگیری و رفتاری (بیش فعالی)
- شب ادراری
عوارض آپنه خواب
آپنه خواب علاوه بر این که خواب با کیفیت را از فرد گرفته و موجب خستگی در طول روز می شود، ممکن است عوارض جدی تری هم برای سلام فرد داشته باشد. از جمله آن می توان به موارد زیر اشاره کرد:
عوارض قلبی عروقی
یکی از جدی ترین عوارض آپنه خواب، مشکلات قلبی و عروقی است. کاهش سطح اکسیژن در خون که طی آپنه به وجود می آید در دراز مدت سبب کارکرد سخت تر قلب می شود. در واقع قلب برای تأمین اکسیژن بدن مجبور است بیشتر کار کند که این خود می تواند فشار اضافی به آن وارد کند. این فشار خود مشکلات دیگری ممکن است ایجاد کند از جمله:
- فشار خون بالا
- بزرگی قلب
- نارسایی قلبی
- آریتمی قلبی
- افزایش خطر حمله قلبی و سکته مغزی
عوارض متابولیک آپنه خواب
آپنه خواب ممکن است بر متابولیسم بدن هم تأثیر بگذارد که خود احتمال بروز بیماری های متابولیک را افزایش می دهد، بیماری هایی از جمله :
- چاقی
- دیابت نوع 2
- سندرم متابولیک (ترکیب فشار خون بالا، چربی خون، قند خون بالا و زیاد شدن دور کمر)
عوارض عصبی آپنه
کاهش سطح اکسیژن در مغز که به دلیل توقف تنفس رخ داده ممکن است منجر به مشکلات عصبی شود، از جمله :
- خواب آلودگی زیاد در طول روز
- مشکل در حافظه و تمرکز
- کاهش عملکرد شناختی
- مشکلات روحی مانند تغییرات خلقی و افسردگی
سایر عوارض آپنه خواب
در مجموع ابتلای طولانی مدت به آپنه خواب به دلیل عوارضی که گفته شد به دنبال خود مشکلات دیگری هم برای فرد به دنبال خواهد داشت مانند :
- مشکلات جنسی
- مشکلات گوارشی
- کاهش کیفیت زندگی فرد
بنابراین با توجه به موارد گفته شده، پیشگیری از آپنه خواب و در صورت ابتلا به آن درمان آپنه خواب اهمیت زیادی برای سلامتی دارد.
تشخیص آپنه خواب : کلید درمان
معمولا در فردی که دچار آپنه خواب است به دلیل عوارض و مشکلاتی که در کیفیت خواب و زندگی به وجود می آید، تشخیص آسان است. برای تشخیص ابتدا معاینه فیزیکی انجام شده، سوابق پزشکی فرد بررسی شده و از خود فرد و شریک زندگی وی در مورد مشکل خواب سوال می شود.
این معاینه ها در بسیاری از موارد مشکل آپنه را مشخص می کنند، با این حال روش های تشخیصی دقیق تر برای درمان های تخصصی لازم است، که با استفاده از آزمایش های زیر به عمل می آید:
پلی سومنوگرافی
در کلینیک های خواب که مشکلات مربوط به خواب بررسی می شود، آزمایشی به نام پلی سومنوگرافی یا مطالعه خواب انجام می شود. طی این آزمایش فعالیت های بدن در طول شب ثبت می شود؛ فعالیت هایی چون امواج مغزی، ضربان قلب، تنفس، حرکت چشم ها، سطح اکسیژن خون. می توان گفت در واقع پلی سومنوگرافی یک آزمون کامل برای اختلالات خواب از جمله آپنه است.
در طول آزمون فرد در محیط خواب قرار می گیرد و حسگر هایی روی بدن (سر، صورت، قفسه سینه و پاها) قرار می گیرند و اطلاعات را به یک کامپیوتر منتقل می کنند. سپس موارد ثبت شده برای بررسی در اختیار متخصصان قرار می گیرد تا مشکلات از جمله آپنه خواب تشخیص داده شود.
اکسیمتری شبانه
آزمایشی ساده تر است که فقط سطح اکسیژن خون را در طول خواب اندازه گیری می کند. در این آزمایش، یک حسگر کوچک روی انگشت فرد یا لوب گوش قرار می گیرد. حسگر به طور مداوم اکسیژن خون را اندازه گیری کرده و به دستگاه انتقال می دهد. با دریافت میزان اکسیژن خون و تعداد وقفه های تنفسی و الگوی تنفس در خواب که آزمایش اکسیمتری مشخص کرده، تشخیص آپنه خواب ممکن می شود.
تست آپنه خواب خانگی
این یک تست ساده است که به فرد امکان آن را می دهد اختلالات خواب مانند آپنه را در منزل خود بررسی کنند. در این تست یک دستگاه کوچک با سنسور های خود به بدن وصل می شود. سنسور ها سطح اکسیژن خون، حرکات تنفسی، جریان هوا و ضربان قلب را در دستگاه ثبت می کنند. هزینه کمتر، راحتی در استفاده و دسترسی آسان از مزایای استفاده از این روش است. با این حال دقت نسبت به پلی سومنوگرافی کمتر است و برای اختلالات خواب پیچیده کاربرد ندارد.
درمان وقفه تنفسی یا آپنه خواب
جهت درمان این عارضه روش های مختلفی وجود دارد که در ادامه به آن می پردازیم:
تغییر سبک زندگی
در موارد خفیف، درمان محافظه کارانه می تواند نتیجه قابل توجهی داشته باشد. افراد می توانند با کاهش وزن در مسیر درمان این عارضه پیش بروند. مطالعات نشان می دهد که حتی کاهش 10 درصدی وزن تأثیر بسزایی در کاهش تعداد وقفه های تنفسی در طول خواب در اکثر بیماران دارد. اما نکته مهم این است که به دلیل افزایش اشتها و تغییرات متابولیک در بدن در طول بیماری، کاهش وزن اغلب برای بیماران دشوار است. از آنجایی که استفاده از قرص های خواب آور باعث تنگ شدن مجاری هوا در هنگام خواب و طولانی شدن دوره آپنه می شود، بهتر است افراد مبتلا به آپنه خواب از مصرف قرص های خواب آور خودداری کنند.
- پرهیز از مصرف سیگار و الکل که موجب شل شدن عضلات گلو می شوند نیز مؤثر است.
- همچنین با ورزش منظم عضلات تنفسی تقویت شده، وزن کمتر شده و کیفیت خواب بهبود می یابد.
- خوابیدن به پهلو نیز به ویژه در سمت چپ می تواند در بهبود تنفس مؤثر باشد.
درمان با دستگاه کمک تنفسی
به گفته پزشکان، درمان با CPAP یا فشار مداوم راه هوایی، یک روش درمانی مناسب برای اکثر بیماران مبتلا به آپنه انسدادی خواب می باشد. در این روش، هنگام خواب، ماسکی روی بینی یا دهان بیمار گذاشته می شود. این ماسک به دستگاهی متصل است که جریان مداوم هوا را به سمت بینی بیمار هدایت می کند. با تنظیم مناسب فشار هوا، بافت مجاری تنفسی فوقانی بیمار در هنگام خواب فرو نمی ریزند.
این روش در واقع از انسداد راه تنفس جلوگیری می کند، اما اگر درمان متوقف شود یا حتی به اشتباه انجام شود، ممکن است بیمار دوباره دچار آپنه شود. بسته به نیازهای خاص بیماران، روش ها و انواع مختلفی از دستگاه های فشار مثبت مداوم مجرای تنفس (CPAP) وجود دارد.
از مزایای استفاده از دستگاه فشار مثبت مداوم این است که برای اکثر افراد مبتلا به آپنه خواب، مؤثرترین درمان است.
اما از معایب آن نیز این است که ماسک می تواند برای برخی افراد ناراحت کننده باشد بخصوص کسانی که در طول شبانه روز حرکت زیادی دارند.
درمان با دستگاه BiPAP
این دستگاه نیز عملکردی مشابه با دستگاه CPAP دارد، اما فشار هوا را به طور متناوب تنظیم می کند. بنابراین دستگاه با نیازهای تنفسی فرد هماهنگ می شود که برای افراد حساس مناسب تر است.
درمان با دستگاه فشار مثبت دهانی
Oral Appliances یا دستگاه فشار دهانی، با ایجاد تغییر در فک پایین از انسداد راه های هوایی جلوگیری می کند. البته این دستگاه برای افرادی مناسب است که آپنه خواب خفیف دارند و آپنه، به دلیل مشکل در شکل فک است؛ بنابراین ممکن است برای همه افراد کارساز نباشد.
جراحی
روش های جراحی خواب می تواند به طور قابل توجهی به بیماران مبتلا به آپنه انسدادی خواب و همچنین کسانی که بدون ابتلا به آپنه خواب خروپف می کنند، کمک کند. روش های جراحی مختلفی در این وجود دارد و جالب اینکه برخی از آنها به صورت سرپایی انجام می شود. شرایطی مانند بینی کج، بزرگ شدن لوزالمعده یا پایین بودن فک همراه با ناهنجاری های نیش، اغلب باعث باریک شدن راه های تنفس در گلو و باعث بروز آپنه خواب می شود. چنین شرایطی نیاز به جراحی و برداشتن بافت اضافی دارد. اگر تغییر سبک زندگی یا CPAP تاثیری در درمان آپنه خواب نداشته باشد، اقدامات جراحی انجام می شود.
آپنه خواب و عمل بینی
در بسیاری از موارد بخصوص جوانان و کسانی که مشکلاتی نظیر چاقی ندارند، آپنه خواب به دلیل مشکلات در ساختار بینی به وجود می آید. انحراف تیغه بینی از رایج ترین دلایل است. هم چنین بزرگ بودن شاخک های بینی یا پولیپ بینی هم می تواند موجب انسداد راه های هوایی و تشدید آپنه خواب شود. در چنین شرایط جراحی بینی می تواند کمک کننده باشد.
با اصلاح تیغه بینی، کوچک کردن شاخک های بینی و یا برداشتن پلیپ ها، راه جریان هوا بهبود می یابد که در درمان آپنه اگر به این دلیل باشد مؤثر است.
در عمل های زیبایی بینی پزشک علاوه بر جنبه زیبایی جراحی، باید به ساختار بینی و مشکلات تنفسی و اختلالات خواب هم توجه کند، تا در صورت نیاز ساختار را اصلاح کرده و جریان هوا بهتر برقرار شود.
توجه داشته باشید که عمل بینی تنها در صورتی به درمان آپنه خواب کمک می کند که دلیل اصلی انسداد راه های هوایی، ساختار بینی باشد.
عواملی که خطر ابتلا به آپنه خواب را افزایش می دهند
- ساختار گلو و دهان : بزرگ بودن زبان، لوزه ها یا آدنوئید ها ، هم چنین کوچک بودن فک پایین می تواند موجب انسداد راه های هوایی فوقانی و آپنه خواب شود.
- انحراف تیغه بینی : جریان هوایی ممکن است بخاطر انحراف تیغه بینی محدود شده و آپنه تشدید شود.
- اضافه وزن به خصوص در ناحیه گردن : اضافه وزن مخصوصا در غبغب و گردن موجب فشار بر راه های هوایی فوقانی و خطر آپنه خواب می شود.
- سن : با افزایش سن احتمال آپنه خواب بیشتر می شود.
- جنسیت : مردان بیشتر از زنان به آپنه خواب مبتلا می شوند.
- سابقه خانوادگی : داشتن سابقه خانوادگی خطر ابتلا به آپنه را بیشتر می کند.
- سیگار کشیدن : استعمال سیگار سبب التهاب راه های هوایی و مسدود شدن آن ها می شود که آپنه را تشدید می کند.
- مصرف الکل : خوردن الکل به ویژه قبل از خواب عضلات گلو را شل کرده و موجب انسداد و آپنه می شود.
- دیابت : ابتلا به دیابت سبب التهاب راه های هوایی و افزایش خطر آپنه می شود.
- فشار خون بالا : به دلیل ضخیم کردن دیواره رگ ها فشار خون احتمال آپنه را بیشتر می کند.
- بیماری های قلبی : مانند نارسایی قلبی و نارسایی احتقانی قلب می تواند افزایش فشار بر راه های هوایی و آپنه شود.
- دارو ها : مصرف داروهای خاص همچون آرام بخش ها و مسکن ها با شل کردن عضلات گلو آپنه را تشدید می کنند.
پیشگیری از آپنه خواب
بسیاری از عواملی که آپنه خواب را به وجود می آورند قابل تغییر نیستند، مانند ژنتیک یا ساختار صورت، اما می توان با رعایت برخی نکات خطر ابتلا به آپنه را کاهش داد. از جمله :
- جلوگیری از افزایش وزن
- داشتن ورزش منظم
- پرهیز از مصرف سیگار و الکل
- درمان آلرژی ها
- خوابیدن به پهلو به ویژه سمت چپ
آپنه خواب در زنان باردار
بسیاری از افراد پیش از بارداری دچار آپنه خواب نبوده اند اما در دوره حاملگی، به آپنه خواب مبتلا می شوند. دلیل آن نیز تغییرات هورمونی و فیزیولوژیکی بدن است. کسانی که از پیش نیز به آپنه مبتلا بوده اند، در دوران حاملگی متوجه تشدید آن می شوند.
آپنه خواب در بارداری علاوه بر این که می تواند اذیت کننده و مختل کننده آرامش و خواب شود، ممکن است برای مادر و جنین نیز عوارض دیگری داشته باشد.
دلایل آپنه خواب در بارداری
تغییرات هورمونی
با افزایش سطح پروژسترون عضلات راه های هوایی شل می شوند که خطر انسداد و آپنه را افزایش می دهد.
افزایش وزن
با افزایش وزن در دوران بارداری فشار بیشتری بر دیافراگم و راه های هوایی وارد می شود که خطر آپنه را تشدید می کند.
تورم بافت های نرم
به دلیل تورم در بافت های نرم مانند بینی و گلو که در دوران بارداری به وجود می آید، راه های هوایی مسدود شده و آپنه صورت می گیرد.
بزرگ شدن رحم
هرچه رحم بزرگتر می شود، فشار بیشتری به همه اعضای بدن از جمله ریه ها وارد می شود که تنفس را دشوار تر کرده و احتمال ابتلا به آپنه را افزایش می دهد.
عوارض آپنه خواب برای مادر:
علاوه بر عوارض معمول چون خستگی، خواب بی کیفیت، سردرد، بیحوصلگی و غیره، ممکن است عوارض جدی تری هم همراه باشد مانند :
- فشار خون بالا
- ابتلا به دیابت بارداری
- زایمان زودرس
- افسردگی پس از زایمان
- افزایش احتمال نیاز به سزارین
عوارض برای جنین :
- وزن کم در زمان تولد
- رشد ناکافی جنین
- افزایش خطر مرگ ناگهانی نوزاد
درمان آپنه خواب بارداری
با توجه به موارد گفته شده لازم است تا زنان باردار برای کاهش علائم آپنه به پزشک مراجعه کنند و آپنه را تا جای ممکن درمان کنند. برای درمان آپنه در زنان باردار هم می توان از روش هایی چون دستگاه CPAP استفاده کرد. کاهش وزن و داشتن تحرک مناسب با بارداری نیز در کاهش علائم مؤثر است.
کلام آخر
در این مطلب به بررسی عارضه وقفه تنفسی یا آپنه خواب، انواع آپنه و علائم و علل آن پرداختیم. توصیه می شود که حتما این عارضه را جدی بگیرید تا از ایجاد مشکلات ناشی از آپنه خواب که پیش تر به آن اشاره شد؛ پیشگیری کرده باشید. در صورتی که متوجه شدید دچار عارضه آپنه خواب شده اید حتما جهت معاینه و درمان به مراکز درمان اختلالات خواب مراجعه کنید.